Η Σμύρνη και τα προάστια της..

Ένα οδοιπορικό στις αλησμόνητες πατρίδες που θα ολοκληρωθεί σε τρια μέρη

Α’ μέρος ”Η ωραία Σμύρνη”

Η Σμύρνη είχε τον δικό της λαό. Οι άνθρωποί της, την καθιστούσαν διαφορετική από κάθε άλλη πόλη. Λίγες συγκρίνονταν μαζί της.

H Σμύρνη είναι κοσμοπολίτισσα. Η πληθυσμιακή της σύνθεση είχε πλουραλισμό και πολυχρωμία. Δεν ήταν μονότονη, άχρωμη, μίζερη .

Στη Σμύρνη ακόμη και οι φτωχοί περνούσανε καλά γιατί παρά την ανέχεια ξέρανε να την χαίρονται τη ζωή.

Δυστυχώς…

Από το 1922 μέχρι σήμερα μπορεί να έχει περάσει σχεδόν ένας αιώνας από εκείνη την τραγική ημέρα που οι φλόγες ξεκίνησαν από την αρμένικη συνοικία και εξαπλώθηκαν μέχρι και τα πολυτελή κτίρια της προκυμαίας ΚΑΙ.

Τα πάντα κάηκαν στη Σμύρνη εκτός από τον μαχαλά των Τούρκων. Η Σμύρνη σβήστηκε από την παγκόσμια μνήμη.

Δεν έσβησε όμως από τη μνήμη εκείνων που έζησαν εκεί και ένιωσαν τη φρίκη,

δεν έσβησε από τους απόγονους τους που έζησαν και εκείνοι την Σμύρνη του τότε ,μέσα από τις διηγήσεις και

την αγάπησαν και είναι η πατρίδα που δεν γνώρισαν ποτέ…

Ιστορικά στοιχεία:

Τη Σμύρνη ίδρυσε κατά τη Μυθολογία ο  στον Θησέα και την ονομασία της στη σύζυγό του την αμαζόνα Σμύρνα.

Ωστόσο, ιδρύθηκε από τους Αιολείς το 1.100 π.Χ. και τον 8ο αι. π.Χ. καταλήφθηκε από τους Ίωνες (συγκεκριμένα τους Κολοφώνιους).

Επί ηγεμονίας των Αχαιμενιδών της Περσίας οι Σμυρνιοί διασκορπίστηκαν στα τριγύρω χωριά και όταν έφτασε στην περιοχή ο Μέγας Αλέξανδρος

τους συνένωσε και κατασκεύασε την καινούργια πόλη στους πρόποδες του όρους Πάγου, εκεί που βρίσκεται και η σημερινή πόλη της Σμύρνης.

Η πόλη καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς το 1424 και παρέμεινε υπό την κατοχή τους μέχρι το 1919, όταν και αποβιβάστηκαν τα ελληνικά στρατεύματα.

Από τα μέσα του 19ου αιώνα και μέχρι την καταστροφή της, η Σμύρνη αποτελεί το μεγαλύτερο λιμάνι της ανατολικής Μεσογείου.

Διαμόρφωσε καταλυτικά τον ναυτιλιακό κόσμο και τις συναλλαγές του στη Μεσόγειο,

υπήρξε κέντρο συσσώρευσης των αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων της ενδοχώρας και

μέσω του λιμανιού της εξαγωγικό κέντρο στις διεθνείς αγορές.

Σημαντικό ρόλο σ’αυτό αποτέλεσε η γεωγραφική θέση της Σμύρνης που βρίσκεται στο κέντρο των μικρασιατικών ακτών, διευκολύνοντας τη μεταφορά των παραγόμενων αγαθών

από τα διάφορα κέντρα της Μικράς Ασίας, αρχικά με καραβάνια καμήλων και από τα τέλη του 19ου αι. με σιδηροδρομικό δίκτυο.

Από τα μέσα του 18ου αι., η ισχυρότερη οικονομική οντότητα της πόλης είναι τα εμπορικά δίκτυα των Λεβαντίνων (Βενετοί, Βρετανοί, Γάλλοι και Ολλανδοί).

Οι Λεβαντίνοι εγκαθίστανται στη Σμύρνη και συνασπίζουν δίκτυα εμπορικών πρακτόρων, χονδρεμπόρων και πλανόδιων πωλητών.

Η οικονομική άνθηση λειτουργεί ελκυστικά και για άλλες πληθυσμιακές ομάδες που συρρέουν στη Σμύρνη αναζητώντας μια καλύτερη τύχη.

Σε αυτούς ανήκουν οι Έλληνες, οι Αρμένιοι και οι Εβραίοιαπό διάφορα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπως

η Κωνσταντινούπολη,

η Θεσσαλονίκη,

η Προύσα,

η Μαγνησία,

τα Βουρλά,

το Χαλέπι,

η Κρήτη,

η Πελοπόννησος

και τα νησιά του Αιγαίου.

Η οικονομική ενδυνάμωση της πόλης συμπαρασέρνει και τις ισχυρές οθωμανικές οικογένειες που διατηρούν τσιφλίκια στην περιοχή.

Οι Οθωμανοί γαιοκτήμονες ευνοούνται από την αυξημένη ζήτηση αγροτικών προϊόντων στις δυτικές αγορές και μεγιστοποιούν την παραγωγή τους και τα κέρδη τους.

Στην κοινωνική αυτή τάξη των Οθωμανών της Σμύρνης ανήκει και η οικογένεια Ουσακιζαντέ, της οποίας η κόρη Λατιφέ θα γίνει η σύζυγος του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ.

Το έτος 1838 αποτελεί ορόσημο για την οθωμανική οικονομία. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπογράφει εμπορική συνθήκη με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις, προβαίνοντας στην επίσημη θέσπιση του ελεύθερου εμπορίου. 

Η ετερότητα(οι διαφορετικές εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες που απαρτίζουν το πληθυσμιακό σκηνικό ) ενεργεί ως κίνητρο οικονομικής ανάπτυξης.

Η Σμύρνη μέχρι και το 1922, εκτός από κυρίαρχο λιμάνι της ανατολικής Μεσογείου, διέθετε χρηματιστήριο, 11 τραπεζικούς ομίλους και 61 ασφαλιστικές εταιρείες.

Οι πολιτισμικές επιδόσεις της Σμύρνης

Οι πνευματικές ζυμώσεις μονοπωλούν στα αστικά σαλόνια, στις εφημερίδες, στα καφενεία, στους δρόμους και στους άμβωνες των εκκλησιών.

Οι λέσχες, ”Όμηρος”, ”Φιλολογικό Μουσείο”, ”Ιωνική Λέσχη” και ”Μουσείο” υπήρξαν σπουδαίες ελληνόφωνες πνευματικές εστίες.

Το θέατρο στη Σμύρνη

Το ελληνικό θέατρο στη Σμύρνη έκανε την εμφάνισή του στα μέσα του 19ου αιώνα. Την ίδια περίπου περίοδο ξεκίνησαν την κυκλοφορία τους και οι πρώτες ελληνικές εφημερίδες.

Όταν το 1841 στη Σμύρνη άρχισε τη λειτουργία του το πρώτο μεγάλο θέατρό της «Ευτέρπη», γαλλικοί και ιταλικοί μελοδραματικοί θίασοι

άρχισαν να επισκέπτονται την πόλη, συμβάλλοντας έτσι στη δημιουργία ενός θεατρόφιλου κοινού.

Η πρώτη ελληνική παράσταση δόθηκε τον Φεβρουάριο του 1845 στο θέατρο «Ευτέρπη», από ερασιτέχνες ηθοποιούς.

Το 1856, μετά από πιέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής εκείνης, εκδόθηκε το σουλτανικό διάταγμα Χάττι-Χουμαγιούν (1856),

με το οποίο επαναπροσδιορίστηκαν τα δικαιώματα των χριστιανικών μειονοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,

στις οποίες παραχωρήθηκαν κάποιες ελευθερίες στο χώρο της παιδείας και των πολιτιστικών δραστηριοτήτων.

Κάτω από τις ευνοϊκές αυτές συνθήκες, και σε συνάρτηση με την οικονομική ευημερία των Ελλήνων της Σμύρνης,

από τα μέσα του 19ουαιώνα μέχρι την Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 η ελληνική κοινότητα είχε φτάσει στο απόγειο της ακμής της.

Κατά την περίοδο αυτή το ελληνικό θέατρο γνώρισε ημέρες δόξας, με τη δημιουργία σμυρνιώτικων θιάσων, ερασιτεχνικών και επαγγελματικών,

την επίσκεψη θιάσων από την Αθήνα, και τη συγγραφή ελληνικών θεατρικών έργων ή τη μετάφραση ευρωπαϊκών.

Το 1862 στη Σμύρνη χτίστηκε ένα μεγάλο, τριώροφο θέατρο, στο οποίο δόθηκε το όνομα του Ιταλού αρχιτέκτονα «Καμεράνο»,

αλλά ήταν γνωστό και ως «Θέατρο Σμύρνης».

Το νέο θέατρο δεν είχε τίποτε να ζηλέψει από τα μεγάλα ευρωπαϊκά θέατρα. Στη συνέχεια κτίστηκαν και πολλά άλλα θέατρα.

Μεταξύ αυτών ήταν και το «Θέατρο Σπόρτιγκ Κλαμπ», με ευρωπαϊκές προδιαγραφές, και με 600 θέσεις, το οποίο το 1920 μετονομάστηκε σε «Θέατρο Κυβέλη».

Οι Έλληνες της Σμύρνης εξελίχθηκαν σε ένα ένθερμο θεατρόφιλο κοινό, και ενώ στην αρχή παρακολουθούσαν ξένες παραστάσεις, κυρίως ιταλικές και γαλλικές,

με την δημιουργία τοπικών θιάσων, και τις επισκέψεις θιάσων από την Αθήνα, στράφηκαν με ενθουσιασμό στο ελληνικό θέατρο,

Από τις τάξεις αυτών των θεατρικών ομίλων αναδείχθηκαν επιφανή μέλη της σμυρναϊκής κοινότητας, τα οποία διέπρεψαν στα γράμματα, στις τέχνες και στις επιστήμες.

Με τον ξεριζωμό του 1992 και του 1923 πολλά από τα άτομα αυτά μετέφεραν στην Ελλάδα το θησαυρό των γνώσεών τους,

συμβάλλοντας σημαντικά στην αναγέννηση των ελληνικών γραμμάτων και τεχνών.

Αποτελεί τραγική ειρωνεία το ότι η τελευταία θεατρική παράσταση που δόθηκε στη Σμύρνη τον Ιούνιο του 1922, είχε τον τίτλο «Μικρασία Χαίρε».

Η επικρατούσα γλώσσα των κατοίκων της Σμύρνης ήταν τα ελληνικά, μαρτυρώντας την άνθηση της ελληνικής κοινότητας και τον δυναμικό εξελληνισμό της παιδείας των υπόλοιπων κοινοτήτων.

Χαρακτηριστικές αναφορές μας επιβεβαιώνουν ότι η Ελληνική γλώσσα ήταν η βασική που μιλούσαν οι κάτοικοι.

Ο Αμερικανός ιατρός E. Dekay, ο οποίος εστάλη στη Σμύρνη για να μελετήσει την ασιατική πανούκλα, 

διέκρινε την υπεροχή και παγίωση της ελληνικής γλώσσας στους κόλπους της σμυρναίικης κοινωνίας, σημειώνοντας τα εξής:

 «Είναι παράξενο για έναν Αμερικανό να τον συστήνουν σε μια κυρία Johnson, Smith, Black, Wilson και να διαπιστώνει πως δεν ξέρει λέξη αγγλικά.

Η γλώσσα που χρησιμοποιούν οι περισσότερες ελληνικές οικογένειες είναι τα ελληνικά και αυτή είναι η πρώτη γλώσσα που μαθαίνει το παιδί.

Οι Αγγλίδες και οι Αμερικάνες κυρίες έχουν τόσο πολύ υιοθετήσει τους τρόπους, την ενδυμασία και την ελληνική γλώσσα ώστε δυσκολεύεται κανείς να τις ξεχωρίσει από τις Σμυρναίες».

Στο ίδιο πνεύμα, ο Αμερικανός αξιωματικός Wines μας μεταφέρει πως σε ένα σχολείο όπου φοιτούν τα παιδιά των Αμερικανών και Ευρωπαίων επιχειρηματιών,

οι μαθητές στα διαλείμματα μιλούσαν μεταξύ τους την ελληνική γλώσσα. 

Το 1870 στη Σμύρνη λειτουργούσαν 17 τυπογραφεία, εκ των οποίων 10 ήταν ελληνικά, 3 αρμενικά, 2 γαλλικά, 1 τουρκικό και 1 εβραϊκό. Συνολικά κυκλοφορούσαν 134 εφημερίδες, περιοδικά και επιθεωρησιακά έντυπα.

Η πόλη εκτεινόταν ανάμεσα στα όρη Σίπυλος και Πάγος, στην εύφορη πεδιάδα της Μενεμένης (Στα τούρκικα το φαγητό ”σφουγγάτο” έχει λάβει το όνομα ”menemen” επειδή ήταν μια ευρέως διαδεδομένη σπεσιαλιτέ της περιοχής).

Η αστική έκταση της Σμύρνης διακρινόταν στον ”Άνω Μαχαλά” και στον ”Κάτω Μαχαλά”.

Ο ”Άνω Μαχαλάς” απλωνόταν στις παρυφές του όρους Πάγος και φιλοξενούσε τη συνοικία των Τούρκων, των Εβραίων και ελάχιστων Ελλήνων. Στον ”Κάτω Μαχαλά” κατοικούσαν οι Έλληνες, οι Αρμένιοι και οι Καθολικοί.

Συνοικίες του Κάτω Μαχαλά

ήταν η ελληνική συνοικία του Αγίου Γεωργίου,

η αρμένικη του Αγίου Στεφάνου,

τα Γυαλάδικα,

η αγορά ”Μεγάλες Ταβέρνες”,

ο Φραγκομαχαλάς των Καθολικών,

η συνοικία των Νοσοκομείων,

η συνοικία Φασουλάς,

η αριστοκρατική Μπέλα Βίστα,

τα Σχοινάδικα,

το Κερασοχώρι,

η Πούντα με τους Ιταλούς και τους Μαλτέζους,

τα Χιώτικα με τους οίκους ανοχής

και οι λαϊκές συνοικίες του Αγίου Τρύφωνα, των Ταμπάκικων, των Μορτακιών και του Αγίου Κωνσταντίνου.

Στα προάστια της Σμύρνης βρίσκονταν 

το Κορδελιό,

το Γκιόζ Τεπέ,

το Κοκάργιαλί,

ο Μπουρνόβας,

ο Προφήτης Ηλίας,

ο Κουκλουτζάς,

το Σεβντίκιοϊ

και ο Μπουτζάς με τις επαύλεις του.

Το 1922 η Σμύρνη, δίχως τα προάστια και τα τριγύρω χωριά, αριθμούσε 370.000 κατοίκους, εκ των οποίων

οι 165.000 ήταν Έλληνες

οι 80.000 Τούρκοι

οι 55.000 Εβραίοι

οι 40.000 Αρμένιοι

οι 6.000 Λεβαντίνοι και

οι 30.000 διάφορες άλλες εθνικότητες.

Το πληθυσμιακό αυτό αμάλγαμα απέδωσε στη Σμύρνη τον χαρακτηρισμό “Γκιαούρ Ιζμίρ” ( Η Σμύρνη των απίστων).

Σήμερα ,

η Σμύρνη είναι η τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Τουρκίας, μετά την Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα.

Έχει πληθυσμό 3,5 εκατομμύρια κατοίκους. Δεν έχει Έλληνες αλλά εγκαθίστανται μόνιμα αρκετοί Ευρωπαίοι συνταξιούχοι,

διότι το ύψος της σύνταξής τους σε συνδυασμό με την κατακόρυφη υποτίμηση της τουρκικής λίρας έναντι του ευρώ,

τους επιτρέπει να απολαύσουν υψηλότερο βιοτικό επίπεδο από ότι στις χώρες τους.

Επομένως, οι Λεβαντίνοι επιστρέφουν στη Σμύρνη.

Αύριο το δεύτερο μέρος του Οδοιπορικού…

Πηγές πληροφοριών:

Παπαδάκης, Γεώργιος, ”Τα τραγούδια της Σμύρνης”, τεύχος 200, Ιστορικά, Ελευθεροτυπία, Αθήνα, 28 Αυγούστου 2003.

Χατζηιωάννου, Μαρία – Χριστίνα, ”Εμπορικά Δίκτυα στη Σμύρνη”, τεύχος 203, Ιστορικά, Ελευθεροτυπία, Αθήνα, 18 Σεπτεμβρίου 2003.

Giles Milton, “Paradise Lost, Smyrna 1922”, Sceptre, London 2008.

Νάσιουτζικ, Παυλίνα, ”Σμύρνη: Ελληνικά Σχολεία και Αμερικάνοι”, τεύχος 200, Ιστορικά, Ελευθεροτυπία, Αθήνα, 28 Αυγούστου 2003.

Πηγές Φωτογραφιών: https://efkozani.gr/, https://makrakomi.com/

Ακολουθήστε τη σελίδα μας στο Facebook ή Την ομάδα μας στο Facebook