Όσσα- ξενάγηση στην παράδοση!!

Η ΟΣΣΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΝΗΜΕΣ ΤΗΣ

Χτισμένη στις πλαγιές του όρους Βερτίσκος και σε υψόμετρο 650 μ., η Όσσα αποτελεί έναν από τους παλαιότερους και ιστορικότερους οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας, με αρχαιολογικό, λαογραφικό, θρησκευτικό και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον.

Στην περιοχή έχουν εντοπιστεί αρχαιότητες προϊστορικών, ελληνιστικών και βυζαντινών χρόνων, ενώ η αρχαία Όσσα τοποθετείται λίγο ανατολικότερα του σημερινού οικισμού και αναφέρεται ως πόλη της Βισαλτίας, που έκοβε δικό της νόμισμα. Στη νεότερη περίοδο είναι γνωστή ως τόπος καταγωγής της νεομάρτυρος Αγίας Κυράννας (+1751).

Η παλαιότερη γνωστή αναφορά της Βησώκας απαντά σε οθωμανικό κατάστιχο του 1568, όπου σημειώνεται ως ακμαίος οικισμός με μικρή μειοψηφία μουσουλμάνων κατοίκων. Τους επόμενους αιώνες, ο οικισμός αναφέρεται ως Βυσσώκα ή Βυρσόκα. Οι κάτοικοί της ασχολούνταν κυρίως με τη βυρσοδεψία, την υποδηματοποιία, το εμπόριο μαλλιών, την εξόρυξη κάρβουνου και μεταλλευμάτων, ενώ οι γυναίκες καταγίνονταν με την κατασκευή περίτεχνων και πολύχρωμων μάλλινων υφαντών.

Οι κάτοικοι της Όσσας είναι ντόπιοι, γηγενείς Μακεδόνες. Ορισμένες οικογένειες έλκουν την καταγωγή τους από την Ήπειρο και τη Θεσσαλία, ενώ μετά το 1922 εγκαθίστανται στο χωριό γύρω στις 30 οικογένειες από το Αλμαλίτης Ανατ. Θράκης. Κάτοικοι της Βυσσώκας μετοίκησαν, επίσης, στη Νιγρίτα και το Σοχό, στοιχείο που δείχνει τη στενή σχέση μεταξύ των τριών οικισμών, γεγονός που αποτυπώνεται επίσης στην κοινή πολιτισμική παράδοση, όπως τα ήθη, τα έθιμα, τα τραγούδια και την ενδυμασία.

Ιδιαίτερα ανεπτυγμένη, επίσης, στα τέλη του 19^ου και στις αρχές του 20^ου αιώνα, ήταν η εκπαιδευτική δραστηριότητα στην Όσσα με τη λειτουργία αποκλειστικά και μόνο ελληνικών σχολείων, Αρρεναγωγείου και Παρθεναγωγείου, καθώς και της περίφημης «Αστικής Σχολής Βυσσώκας», στην οποία δίδαξε κατά τα έτη 1898-1901 ο Κωνσταντίνος Βελλίδης, μετέπειτα ιδρυτής της εφημερίδας ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ. Αξιοσημείωτο είναι ότι το ωρολόγιο πρόγραμμα των Σχολείων της Βυσσώκας βασίστηκε στα πρότυπα των Σχολείων της Κωνσταντινούπολης.

Τη γενικότερη μέριμνα της ελληνικής κοινότητας για τα πράγματα του οικισμού μαρτυρεί το γεγονός ότι οι κάτοικοι είχαν συστήσει είδος δημαρχίας και εισέπρατταν χρήματα με τα οποία διόρθωναν τους δρόμους, διατηρούσαν τις κρήνες, φύτευαν δέντρα και εν γένει καλλώπιζαν την κωμόπολη. Ταυτόχρονα, συμμετείχαν σε όλους τους αγώνες του έθνους για την υπεράσπιση της ελευθερίας της πατρίδας.

Από εδώ κατάγονται αξιόλογες προσωπικότητες της πολιτικής, αθλητικής και καλλιτεχνικής ζωής της χώρας, όπως ο Γεώργιος Θεμελής (διετέλεσε Υπουργός), ο Κλεάνθης Βικελίδης (ιδρυτής του αθλητικού σωματείου Άρης), ο Κωνσταντίνος Δανιηλίδης (ιατρός-ευεργέτης), ο Στυλιανός Παπαθεμελής (πρώην Υπουργός), η Ζυράννα Ζατέλη (συγγραφέας-Οσσαία εκ μητρός) κ.ά.

​Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΟΣΣΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ

Σήμερα, η Όσσα είναι ένα όμορφο, παραδοσιακό και γραφικό χωριό, με φυσικά χαρακτηριστικά και υπέροχες κλιματολογικές συνθήκες που ευνοούν την τοπική παραγωγή γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων, με κυρίαρχη την παραγωγή υψηλής ποιότητας κερασιών. Αποτελεί έδρα της Δημοτικής Ενότητας Βερτίσκου, του Δήμου Λαγκαδά.

Στον οικισμό λειτουργούν, με τη φροντίδα και την εθελοντική υποστήριξη του Συλλόγου Οσσαίων «Η Αγία Κυράννα», τρεις επισκέψιμοι χώροι προβολής και ανάδειξης της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς του χωριού. Η Λαογραφική Συλλογή Όσσας στεγάζεται στον όροφο του διατηρητέου παλαιού Δημοτικού Σχολείου (1926) και διαφυλάσσει πολύτιμα στοιχεία της πολιτισμικής κληρονομιάς του οικισμού. Στην περιφέρεια των δύο πλατειών μπορεί κάποιος να θαυμάσει την επανάχρηση του Παλαιού Παντοπωλείου καιτηναναβίωση του Παλαιού Τσαγκαράδικου, όπου παρουσιάζεται η τέχνη της υποδηματοποιίας στην οποία είχαν εξειδίκευση οι κάτοικοι και η παράδοσή της χάνεται μέσα στους αιώνες.

Περπατώντας στα δρομάκια της Όσσας θα συναντήσετε αρκετά παραδοσιακά κτήρια με ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, όπως η οικία Χατζή και Χατζηχριστάκη. Ένα από αυτά, ανέλαβε πρόσφατα ο Σύλλογος Οσσαίων να συντηρήσει και να αποκαταστήσει, εντάσσοντάς το στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα LEADER, με σκοπό τη δημιουργία εκθετηρίου για την ιστορία της υποδηματοποιίας στον οικισμό, με τίτλο «ΤΟ ΚΟΝΑΚΙ ΤΟΥ ΠΑΠΟΥΤΣΗ».

Σε μικρή απόσταση από τον οικισμό μπορεί να συναντήσει κανείς τον αρχαιολογικό χώρο στη θέση «Κουρί», τους βιολογικούς Αμπελώνες Όσσας – Κτήμα Ανέστη Μπαμπατζιμόπουλου, τον Αμπελώνα του Άγγελου Μαντοβάνι και τους χώρους δασικής αναψυχής Άη Γιώργης και Κιόσκι. Περιβαλλοντικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επίσης, η τεχνητή λίμνη Τσισμούρκα και τα ρέματα του οικισμού.

Οι ιδιαίτερες εδαφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες της Όσσας, που χαρακτηρίζονται από το υγιεινό, δροσερό και ξηρό κλίμα, ευνοούν την παραγωγή υψηλής ποιότητας αγροτικών προϊόντων, με παράδοση στην καλλιέργεια τραγανών κερασιών. Με αφορμή αυτή την παραγωγή ο τοπικός  Σύλλογος Οσσαίων «Η Αγία Κυράννα» οργανώνει με επιτυχία κάθε χρόνο (τέλη Ιουνίου) τις ετήσιες εκδηλώσεις της «Γιορτής Κερασιού», που έχουν γίνει θεσμός τα τελευταία 22 χρόνια.

​«ΒΥΣΣΟΚΙΝΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ»: Τα έθιμα του Δωδεκαημέρου στην Όσσα

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ

Την παραμονή των Χριστουγέννων στην παλιά Βυσσώκα οι «τρανοί» (μεγάλοι) ξυπνούσαν από τα ξημερώματα, γύρω στις 3 το πρωί, φορούσαν τις χοντρές μαύρες μαλλιώτες κάπες τους, έπαιρναν τους τουρβάδες, τις «καρλίγκες» (γκλίτσες) τους και γυρνώντας κατά ομάδες από σπίτι σε σπίτι ξεκινούσαν να λένε τα «κόλιαντα» ή «κόλιντα» (κάλαντα). Ο μεγαλύτερος κρατούσε το «τζ(ι)ουμάκι», ένα μεγάλο χοντρό ξύλο, με το οποίο χτυπούσε δυνατά τις βαριές δίφυλλες ξύλινες πόρτες, που ήταν ακόμα κλειδαμπαρωμένες για να τους ανοίξουν και να πούνε τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα.

Φτάνοντας στην εξώπορτα και χτυπώντας με το τζ(ι)ουμάκι φώναζαν…

«Κόλιαντα μπάμπου κόλιαντα, τρεις χιλιάδες πρόβατα, δυο χιλιάδες γίδια, δόγκαλα καρύδια, απάν’ στα κεραμίδια»

Ανοίγοντας οι νοικοκυραίοι την πόρτα του σπιτιού τραγουδούσαν…

«Χριστούγεννα Πρωτούγεννα πρώτη γιορτή του χρόνου, για βγέστε δέστε μάθετε πως ο Χριστός γεννιέται, γεννιέται κι ανατρέφεται με μέλι και με γάλα, το μέλι τρώνε άρχοντες το γάλα αφεντάδες και το μελισσοβούτανο να λούζονται κυράδες. Κυρά καλή κυρά χρυσή κυρά ευλογημένη, κυρά με τον εγιόκα σου για λούστονε και χτένιστον και στείλτον στο σχολειό του, να τον εδεί ο δάσκαλος με τρια κλωνάρια μόσχο και να το πουν τα καλά παιδιά έλα για να χαρούμε και τη μεγάλη εορτή τα κάλαντα να πούμε. Χρόνια Πολλά!»

Τελειώνοντας, οι νοικοκυρές μοίραζαν στους Κολιντάρηδες κάστανα, καρύδια, ξυλοκέρατα, λουκούμια και ό,τι άλλο υπήρχε στο φτωχικό σπίτι. Έτσι, από σπίτι σε σπίτι γύριζαν όλο το χωριό, και με το ξημέρωμα, ήταν σειρά των παιδιών να πούνε τα κόλιαντα και να πάρουν το «μπαχτσίσι» τους.

ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, οι γυναίκες ζύμωναν και παρασκεύαζαν και πάλι τον «παρά», αντί για τη γλυκιά βασιλόπιτα που φτιάχνουμε σήμερα. Το βράδυ ο «παράς» είχε την κεντρική θέση στο τραπέζι. Ο αρχηγός της οικογένειας (συνήθως ο παππούς ή ο πατέρας) αφού θυμιάτιζε όλο το σπίτι και το τραπέζι, έκοβε τον «παρά». Το πρώτο κομμάτι ήταν του Θεού, το δεύτερο της Αγίας Κυράννας, το τρίτο στο «βιο», δηλαδή ζώα, χωράφια κλπ. και μετά σε όλους με τη σειρά κατά ηλικία. Σε όποιον έπεφτε το φλουρί έπρεπε μόλις τελειώσει το φαγητό να πάρει το τραπεζομάντηλο με τα αποφάγια και να πάει στη βρύση της γειτονιάς, όπου εκεί θα το τίναζε προκειμένου να φάνε οι καλικάντζαροι, ενώ στη συνέχεια έπρεπε να γεμίσει ένα σταμνάκι με νερό και να το πάει πίσω στο σπίτι. Σε όλη τη διαδρομή δεν έπρεπε να μιλήσει σε κανέναν, γιατί οι καλικάντζαροι «θα του παίρναν τη φωνή». Από το νερό που θα έφτανε στο σπίτι έπρεπε να πιουν όλοι και να ραντίσουν το σπίτι «για να φύγει το κακό όπως τρέχει το νερό».

ΘΕΟΦΑΝΙΑ

Καθ’ όλη τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου, από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Θεοφάνια, το τζάκι στο «Βυσσοκινό κονάκι» δεν έσβηνε ποτέ, αποτρέποντας τους καλικάντζαρους να μπουν στο σπίτι από τον «μπατζ(ι)έ» (καπνοδόχο), ώστε με κάθε τους απόπειρα να καίγονται και να φεύγουν.

Τα Θεοφάνια όλοι πήγαιναν στην εκκλησία και μετά στο «Κιόσκι» (τοποθεσία έξω από το χωριό, όπου υπήρχε σιντριβάνι, γούρνα), όπου ο παπάς έριχνε το σταυρό για τον αγιασμό των υδάτων. Οι πιο θαρραλέοι νέοι βουτούσαν στο νερό, έπιαναν το σταυρό και μετά τον γυρνούσαν από σπίτι σε σπίτι, μαζεύοντας χρήματα.

Την περίοδο αυτή, στην Όσσα γίνονταν οι μεταμφιέσεις του Δωδεκαημέρου, τα λεγόμενα «Μπαμπούιρι», όπου φορώντας τραγόμορφες στολές με κουδούνια, γυρνούσαν όλο το χωριό, για να ξορκίσουν το κακό, να διώξουν τους καλικάντζαρους και να «ξυπνήσουν» τη γη από το χειμερινό λήθαργό της. Στο τέλος του δρωμένου, έπαιρναν τις στάχτες και τις σκορπούσαν στα χωράφια για να έχουν καλή σοδειά.

ΑΓΙΑΣ ΚΥΡΑΝΝΑΣ

Οι γιορτές του Δωδεκαημέρου ολοκληρώνονταν με τη γιορτή της Αγίας Κυράννας στις 8 Ιανουαρίου. Η Αγία Κυράννα μαρτύρησε για το χριστιανικό της φρόνημα στις 28 Φεβρουαρίου 1751, ωστόσο η γιορτή της μεταφέρθηκε στο τέλος του Δωδεκαημέρου, προκειμένου οι συντεχνίες, τα ισνάφια των Οσσαίων υποδηματοποιών, που όλο το χρόνο εμπορεύονταν τα παπούτσια που κατασκεύαζαν από πόλη σε πόλη και από παζάρι σε παζάρι, να γιορτάσουν την Αγία τους και μετά να πάρουν το δρόμο της ξενιτιάς και της επιβίωσης, κατασκευάζοντας και πουλώντας τα περίφημα «Βυσσοκ’νά κουντούρια» σε όλη τη Μακεδονία, Ήπειρο και Θράκη, ακόμη και στην Αμερική, όπως αναφέρει σχετικά ο Σιώρης Μακεδών, στο Μακεδονικόν Ημερολόγιον του 1909!

ΑΠΟΚΡΙΑ

Η Κυριακή της Τυρινής ήταν ημέρα συγχώρεσης!

Οι νοικοκυρές έφτιαχναν τυρόπιτες και τις μοίραζαν στη γειτονιά και στα συμπεθέρια, μαζί με ένα κομμάτι χαλβά, για τις ψυχές αυτών που έφυγαν… Παρομοίως και τα συμπεθέρια των αρραβωνιασμένων θα αντάλλασσαν επισκέψεις και δώρα στα σπίτια της νύφης και του γαμπρού. Τη μέρα αυτή, μικροί μεγάλοι, τηρούσαν το «προστάβανι», με μεγάλη ευλάβεια και σεβασμό. Με ένα πορτοκάλι στο χέρι θα περνούσαν από το σπίτι των παππούδων να ζητήσουν συγχώρεση οι μικρότεροι από τους μεγαλύτερους. Από τον μεγαλύτερο μέχρι τον μικρότερο, με σειρά ηλικίας, θα έδιναν ένα πορτοκάλι, θα φιλούσαν το χέρι του παππού και της γιαγιάς και ύστερα όλη η οικογένεια θα αγκαλιάζονταν, ζητώντας συγχώρεση για ό,τι άσχημο είπαν ή έκαναν τη χρονιά που πέρασε. Μετά, σειρά είχαν οι κουμπάροι και οι νούνοι, ο καλητάτας και η καλημάνα. Θα πήγαιναν στο σπίτι τους για το «προστάβανι», να δώσουν το πορτοκάλι και να πάρουν συγχώρεση, να κεραστούν και να σχολιάσουν τα νέα της οικογένειας και του χωριού. Έτσι, αφήνοντας πίσω τους τυχόν κακίες και παρεξηγήσεις, με καθαρή καρδιά και ψυχή, ετοιμάζονταν για τη Σαρακοστή που ξεκινούσε και για τη μεγάλη γιορτή της Πασχαλιάς και της Ανάστασης του Θεανθρώπου που ακολουθεί.

​Μ. ΕΒΔΟΜΑΔΑ – Οι «Λαζαρίνκες» της Όσσας

Την παραμονή της γιορτής, τα κορίτσια ξεχύνονταν στα χωράφια και μάζευαν λουλούδια με τα οποία στόλιζαν μικρά καλαθάκια.

Το Σάββατο του Λαζάρου, αλλά και την Κυριακή των Βαΐων οι «Λαζαρίνκες», όπως τις έλεγαν στην Όσσα, φορώντας τα καλά τους ρούχα και παπούτσια, στολισμένα με λουλούδια και φύλλα από βάγια στο κεφάλι, κρατούσαν στα χέρια τους άσπρα μαντήλια και γύριζαν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας το Λάζαρο (συνήθως ανά δύο, αντικριστά και κρατώντας τα μαντήλια με τα δύο χέρια στο ύψος του στήθους). Οι νοικοκυρές προσέφεραν αυγά, φρούτα, ξηρούς καρπούς και στην καλύτερη περίπτωση ένα μικρό φιλοδώρημα.

«Ήρθε πάλι η Πασχαλιά

Πασχαλιά Πασχαλιά,

τι φορέματα πολλά

Πασχαλιά Πασχαλιά,

τι τραγούδια τι χαρά

Πασχαλιά Πασχαλιά,

με αυγό και με αρνί

χαίρετε Χριστιανοί»

«Εννιά Χατζήδες κίνησαν

να παν στο χατζιλίκι.

Στο πάϊσιμο πήγαν καλά

στο γυρισμό φαρμάκι.

Πρωτοχατζής αρρώστησε

βαριά για να πεθάνει.

– Σήκω Χατζή μ’ να φας να πιεις

σήκω να γευματίσεις.

– Αφού σας λέγω δεν μπορώ

κι εσείς μου λέτε σήκω»

«Ήρθε ο Λάζαρος ηρθάν τα Βάγια

ήρθ’ η Κυριακή που τρών τα ψάρια…»

ΦΟΡΕΣΙΕΣ

Η γυναικεία φορεσιά Η γυναικεία φορεσιά της Όσσας ήταν αστικού ή «γιαννιώτικου» τύπου και αποτελούνταν από τα εσώρουχα και από μεσάτο φαρδύ φουστάνι. Το φουστάνι ήταν καμωμένο είτε από σκούρο μπλε βελούδο, είτε από ακριβή εισαγόμενη στόφα. Η ποδιά ήταν από μαύρο βελούδο με κεντημένα πολύχρωμα λουλούδια στο τελείωμά της ή από στόφα, πλούσια και πτυχωτή με σιρίτια. Στη μέση φοριόταν το πόιας, ένα μεγάλο λουλουδένιο μαντήλι με κρόσια, ενώ παλαιότερα φορούσαν το ζωνάρι με την πόρπη ή την τόκα. Μερικές φορές φορούσαν και άλλη μαντήλα χιαστί στο στήθος.

Από πάνω φοριόταν το κοντογούνι από μαύρη ή μπλε τσόχα με γούνα ολόγυρα στο πέτο, ενώ το χειμώνα φορούσαν τον λιμπαντέ (μαύρο μακρύ τσόχινο πανωφόρι). Στο κεφάλι φορούσαν το τσεμπέρι με τα κουκάκια, δεμένο περίτεχνα στο πλάι, με τα μαλλιά να φαίνονται από μπροστά και στο πλάι. Το σύνολο συμπληρωνόταν από δαχτυλίδια, σκουλαρίκια, τις ντούμπλες και τα φλουριά στο στήθος, ανάλογα της κοινωνικής τάξης και του πλούτου κάθε οικογένειας. Οι νεότερες κοπέλες φορούσαν πιο απλή φορεσιά, συνήθως υφαντή, με βελούδινες ταινίες στα μανικέτια, στον ποδόγυρο και στο στήθος, με απλή ή βελούδινη ποδιά. Αυτού του τύπου η ενδυμασία απαντάται κυρίως στα αστικά κέντρα της Μακεδονίας (Βέροια, Νάουσα, Σιάτιστα, Κοζάνη, Καστοριά) και στις κωμοπόλεις, ενώ παρόμοιο τύπο φορέματος συναντάμε στις φορεσιές του Σοχού, της Νιγρίτας, στους Βλάχους της Πίνδου και στα χωριά των Πιερίων. 

Η αντρική φορεσιά Η ανδρικήενδυμασία αποτελούνταν από σκουρόχρωμα ρούχα και συγκεκριμένα από το μαύρο μπενεβρέκι (παντελόνι), το πουκάμισο, το γιλέκο με την αλυσίδα και το ρολόι, τον ντουλαμά (τσόχινο), ένα φαρδύ μαύρο μάλλινο ή γυαλιστερό ζωνάρι και τα βυσοκ’νά κουντούρια (παπούτσια). Το χειμώνα φορούσαν και τον λιμπαντέ (μαύρο μακρύ μάλλινο πανωφόρι).

ΟΙ ΧΟΡΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΌΣΣΑΣ

Χαρακτηριστικοί χοροί της Όσσας είναι ο «Νιγρίτ χαβασί» ή «Σιγανός», οι συρτοί-καλαματιανοί, οι καρσιλαμάδες και οι χασαπιές.
Έχουν καταγραφεί τραγούδια του γάμου, ιστορικά, της αγάπης, Παραλογές κ.ά.

Χαρακτηριστικά τραγούδια είναι τα αργά μακρόσυρτα τραγούδια της τάβλας, που τραγουδούσαν οι μεγαλύτεροι και καλήφωνοι άνδρες του χωριού, με βυζαντινό ρυθμό και ηχόχρωμα. Τα τραγούδια αυτά συναντώνται στην ευρύτερη περιοχή των ντόπιων χωριών του Βερτίσκου (Σοχός, Όσσα, Βερτίσκος, Χωρούδα), στα χωριά των Σερρών, της Νιγρίτας και του Παγγαίου.

Παρακολουθούμε στον παρακάτω σύνδεσμο ένα μικρό απόσπασμα από χορούς και τραγούδια της Όσσας απο την εκπομπή της ΕΡΤ3  «Ο τόπος και το τραγούδι του» 

Ακολουθήστε την παρέα της ”Γωνιά Χαλάρωσης” στο Facebook

Πηγή πληροφοριών:

• Σύλλογος Οσσαίων «Η Αγία Κυράννα»
• Άγγελος Μήτσας, Γεν. Γραμμ. του Συλλόγου Οσσαίων «Η Αγία Κυράννα»
• https://ossasyllogos.wixsite.com/ossa